Uvod
To je grad. U svakom smislu te riječi. I u koje god doba dana, i sa kojeg god uzvišenja bacite pogled na Sarajevo, vi uvijek i nehotice pomislite isto: To je grad,grad koji dotrajava i umire i u isto vrijeme se rađa i preobražava.”
(Ivo Andrić, bosanskohercegovački književnik, dobitnik Nobelove nagrade za književnost)
Iako je na ovim prostorima bilo naselja od neolita preko Ilira i Rimljana, do srednjevjekovnog Trgovišta, seoskih naselja Koševa, Bistrika, Bjelava, Brodca, godina 1462., kada je napisana vakuf-nama Gazi Isa-bega Ishakovića, s pravom se smatra godinom kada se Sarajevo počinje razvijati kao urbano naselje. Poslije Isa-bega i mnogi drugi namjesnici, predstavnici feudalne klase, bogati trgovci i zanatlije ali i obični građani učestvuju u izgradnji grada. Podizanje raznih objekata vjerskog, društvenog, ekonomskog, kulturnog karaktera uticali su da Sarajevo, posebno tokom 16. stoljeća, kada nastaju najznačajnija arhitektonska ostvarenja osmanskog doba, postane najveći i najznačajniji grad u Bosni ali i jedan od najljepših na prostoru jugoistočne Evrope. Preko stotinu džamija podignutih tokom 15. i 16. stoljeća,koje su kao sakralni i kulturni objekti činili centre mahala koje su nosile imena osnivača, pokazuje koliko se Sarajevo intenzivno razvijalo u ovom periodu.
Sačuvani spomenici materijalne kulture, arhivski dokumenti i svjedočenja onih koji su prolazili kroz naš grad, pokazuju da je najznačajniji period u urbanom razvitku Sarajeva u osmansko doba bilo 16. stoljeće, koje se s pravom naziva zlatno doba u povijesti ovog grada.
Početkom 16. stoljeća sagrađena je i Stara pravoslavna crkva, u kvartu zvanom Latinluk postojala je katolička, a krajem istog stoljeća nastala je i prva sinagoga Il Kal Grandi, a sve na stotinjak metara udaljene od najznačajnijih sarajevskih džamija.
Uz džamije su se obavezno gradili mektebi (osnovne škole) a srednje, više i visoko obrazovanje sticalo se u medresama kojih je bilo više u Sarajevu, od kojih je svakako najpoznatija Kuršumlija, zadužbina velikog vakifa Gazi Husrev-bega, bosanskog namjesnika.
Prvi vodovod u Sarajevu sagrađen je sredinom 15. stoljeća, ali je znatno proširen u 16. stoljeću. Na njima su bile brojne česme građene kao zadužbine pojedinaca. Krajem osmanske vladavine bilo ih je 156. I sarajevska čaršija je kulminaciju u svome razvitku doživjela u 16. stoljeću. Tu je egzistiralo 80 različitih zanata organizovanih u jake cehovske organizacije. Oni su bili i topografski organizovani po vrstama zanata, tako da su u jednoj ulici bili dućani samo jednog ili više srodnih zanata. Sve skupa 45 takvih ulica činilo je sarajevsku čaršiju. Tu je izgrađen i veliki broj trgovačkih objekata. Značajnog udjela u trgovačkim poslovima imali su i Jevreji koji su se u Sarajevo doselili sredinom 16. stoljeća.
Sarajevo je naseljavalo uglavnom domaće autohtono stanovništvo, koje je posebno tokom 16. stoljeća prihvata islam. Podaci iz osmanskih arhiva pokazuju da je prihvatanje islama u Sarajevu i njegovoj okolini teklo postepeno, te da je taj proces bio najintenzivniji u 16. stoljeću.
Početkom 17. stoljeća bio je izgrađen gotovo cijeli prostor koji je činio gradsku teritoriju sve do austrougarske okupacije. Iako je Sarajevo i tokom 17. stoljeća veliki i napredan grad, o kome s oduševljenjem pišu mnogobrojni putopisci koji su ovuda prolazili, nema više one izgradnje kakva je bila tokom zlatnog perioda Sarajeva kada je podignuto preko 100 džamija, sedam hamama, više medresa, biblioteka i mostova.
Nakon intenzivnog razvoja, stabilizacije i uspostavljanja bogatog gradskog života, Sarajevo je zadesila jedna od najvećih nesreća u njegovoj povijesti. U oktobru 1697. godine vojska Eugena Savojskog došla je u kaznenu ekspediciju do Sarajeva, i potpuno ga spalila i uništila. Izgorjelo je sve osim nekoliko džamija, Stare pravoslavne crkve i malog broja kuća. Tokom 18. stoljeća obnavljano je ono što je porušeno u tom napadu, a građeni su i novi objekti, posebno stambeni.
Na život u Sarajevu i njegov razvoj u 18. stoljeću velikog je uticaja imala kriza u Osmanskom carstvu te pokušaj reformi koje su provodili sultani, najprije Selim III a onda i Mahmud II.
Godine 1842. u Sarajevu je otvorena Pošta, 1861. je proradio brzojav, a šezdesetih godina 19. stoljeća gradi se i Velika kasarna na Bistriku, Vojna bolnica, Konak bosanskog valije te Saborna Crkva. Također je izgrađena, u ovom periodu, i srednja škola-ruždija.
Period austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini (1878.-1918.) imao je značajne posljedice za njen politički, privredni i kulturni razvoj. Dolazi do razvoja grada u drugom pravcu. Nastaju nove stambene četvrti, sasvim nove zgrade, ulice. Sasvim je prirodno da je ovu izgradnju i istovremeno povećanje broja stanovnika pratila i izgradnja savremenih komunalnih objekata-novih ulica i naselja, vodovoda, kanalizacije, gradskog saobraćaja, električne mreže i drugog. Za Sarajevo to, istovremeno, znači početak industralizacije i europeizacije u svim sferama života. Jača saobraćajno, ekonomsko, kulturno i školsko povezivanje Sarajeva s drugim centrima u Austro-Ugarskoj monarhiji. Građene su pruge koje su povezale sistem željeznica monarhije i onih u bosanskom području, građeni su putevi i stvarana industrija koja će biti dio ukupnog ekonomskog i tržišnog sistema Austro-Ugarske monarhije. Najzad, stvoren je katastarski, upravni i policijski sistem koji je bio dio ukupnog sistema austrougarske uprave.
Takav pravac razvoja Sarajeva biva prekinut mučkim ubistvom prijestolonasljednika Austro-Ugarske monarhije Franje Ferdinanda i njegove supruge Sofije 28. 06. 1914. godine i otpočinjanjem I svjetskog rata koji će uništiti dva svjetska carstva, Osmansko i Austro-Ugarsko.
Autori izložbe su iz obimne arhivske građe i knjižnog fonda Istorijskog arhiva Sarajevo i fundusa Muzeja Sarajeva izdvojili samo mali dio eksponata koji rječito i slikovito govore o njihovim neponovljivim vrijednostima za izučavanje povijesnih, kulturnih, političkih, ekonomskih i drugih djelatnosti na području Sarajeva, pa i na širem prostoru.
Eksponati su oblikovani u nekoliko cjelina i vremenski obuhvataju period od 16. do početka 20. stoljeća. Naznačeni period razvoja Sarajeva svakako su, pored bosanskohercegovačkih i sarajevskih aktera, obilježila dva velika svjetska carstva, Osmansko i Austro-Ugarsko. Otuda i naslov izložbe “Pod polumjesecom i dvoglavim orlom: Biseri iz bosanske zbirke za historiju Sarajeva”.
Svaki od izloženih eksponata ukazuju na raznovrsne pojave u životu i djelatnosati Sarajeva i njegovog šireg okruženja. Neki od tih eksponata, pored dokumentarne i povijesne vrijednosti, imaju i umjetničke dosege što daje posebnu draž ovoj izložbi.
Historijski arhiv Sarajevo se zahvaljuje Državnom arhivu Štajerske i njegovom direktoru, univerzitetskom profesoru dr Walteru Brunneru što su mu dali priliku i omogućili da dio kulturnog blaga i baštine Sarajeva prikaže i prezentira javnosti Austrije, Štajerske i Graza.
Sejdalija Gušić, direktor Historijskog arhiva Sarajevo